შესაქმე და საუკუნეთა აღსასრული - I ნაწილი

ადამიანი "შესაქმის" შემეცნებას ანტიკური აზროვნების მსგავსად ცდილობს, როგორც ეს მრავალ რელიგიურ და ფილოსოფიურ სწავლებებში გამოიხატება. საერთოდ, შეიძლება ითქვას, რომ ძველმა ბერძენმა ფილოსოფოსებმა სამყაროს შექმნაზე სამი სახის ახსნა-განმარტება შემოგვთავაზეს:

• არისტოტელეს სკოლის მიმდევარნი სამყაროს შექმნის მიზეზს მიაკუთვნებენ ღმერთს, "რომელიც იყო პირველი მამოძრავებელი ძალა, უმოძრაო".
• სტოიკოსები და ეპიკურელები მხარს უჭერენ იმ აზრს, რომ სამყარო თვით-არსებადია, ავტონომიური და მარადიული (ე.ი არავიზე და არაფერზე არ არის დამოკიდებულია).
• პითაგორელები ამტკიცებდნენ, რომ ფიზიკური ელემენტები და კანონები ღმრთაებრივნი არიან.

შეიძლება ითქვას, რომ ყოველი მომდევნო თეორია, რომლებიც ასე თუ ისე ეთანხმებიან სამეცნიერო თუ ფილოსოფიურ/რელიგიურ წრეებს, სამ ძირითად კატეგორიაში ნაწილდებიან: მატერიალისტურ, პანთეისტურსა და თეოკრატიულში. თუმცა, ჩვენ წმ. წერილიდან გამომდინარე, ნათელი მტკიცებულება გვაქვს, რომ ღმერთმა შექმნა მთელი ფიზიკური და არამატერიალური სამყარო, არა უკვე არსებული მატერიისაგან, არამედ "არარსებულისაგან" (II მაკაბელთა 2. 28). და, რომ უფალი მყოფობს ამ სამყაროში (ფს. 138. 7-10) და ის არ არის უმოძრაო ყოფიერება. ეს არის ჩვენი ეკლესიის ძირითადი დოგმა. ღმრთის სიტყვით შეიქმნა ყოველი არსებული ქმნილება: "ყოველივე მის მიერ შეიქმნა, და თჳნიერ მისა არცა ერთი რაჲ იქმნა, რაოდენი-რაჲ იქმნა" (იოვანე 1. 3). სამყაროს შექმნა არაფრისაგან არ ნიშნავს იმას, რომ რაც შეიქმნა შემდგომში ავტონომიური და დამოუკიდებელი ხდება. არამედ, ეს ნიშნავს იმას, რომ ღმერთი და სამყარო არის ორი განსხვავებული ყოფიერება, რომლებიც ურღვევი კავშირით არიან დაკავშირებულნი ერთმანეთთან. უქმნელი უფალი არის ერთადერთი შეუქმნელი მიზეზი და სამყარო მისი ქმნადობის შედეგია. როცა უფალი ამბობს "იქმნას ნათელი" და "იქმნა ნათელი" ან, როცა ამბობს "იქმენინ მნათობნი სამყაროსა შინა ცისასა" და "იქმნა ეგრეთ" და, როცა საბოლოდ შექმნა ყოველივე "იხილნა, რამეთუ იყო კეთილ ფრიად" მას არ მიუტოვებია სამყარო და არ განშორებულა მისგან (დაბადება 1. 3-31). სამება ღმერთმა სამყარო თავისი უსასზღვრო სახიერებითა და სიბრძნით შექმნა. სიტყვა "kósmos" (კოსმოსი / სამყარო) მოდის სიტყვიდან "kosmima" (ძვირფასი ქვა, ძვირფასეული); ძვირფასი ქვა (ან ძვირფასეულობა) არის ხელქმნილება, რომელიც გარკვეულ კმაყოფილებას იწვევს ხელოვანში. რა თქმა უნდა, თვითკმარ უფალს არ სჭირდება ასეთი კმაყოფილება, არამედ მან ისურვა და იქმნა კიდეც შემოქმედი გარეგან გამოხატულებაში თავისი დაუტევნელი სიყვარულისა (რომელიც სხვა სიყვარულია, განსხვავებით იმ სიყვარულისა, რომელიც ყოვლადწმინდა სამების პირთა შორის არსებობს). უფლის მყოფობა განუწყვეტელია სამყაროს მთელ მანიძლზე, ყველგან; მხოლოდ თავისი შემოქმედებითი ენერგიით მან ყოველივე არსებული მყოფობაში მოიყვანა "არარსებობისაგან", თავისი "შემაკავშირებელ/შემაერთებელი და ზედამხედველობითი" ენერგიის მეშვეობით იგი ყოველ ქმნილებას "მყოფობასა და არსებობას" უნარჩუნებს (წმ. გრიგოლ პალამას წერილები). უფლის შემაერთებელ-შემაკავშირებელი და ზედამხედველობითი ასევე განგებისმიერი უქმნელი ენერგია მთელ ფიზიკურ და სულიერ კანონებს საზღვრავს, რომელითაც წარიმართებიან მატერიალური და სულიერი სამყაროები. როგორც მიზეზი, უფლის უქმნელი ენერგია, ხდება შექმნილი, ვითარცა შედეგი და "შეცვლილია" სხვადასხვა სახის ქმნილ ძალებსა და ენერგიებში, მსაგავსად ფიზიკური სიმძლავრისა, მოძრაობის, სიმხურვალის, ქიმიურიი და ბირთვული ენეერგიისა. შესაქმე არის შედეგი ღმრთაებრივი ნებისა - რომელიც სამპიროვან ღმერთში ერთია სამივე პიროვნებისათვის - და არა ნაყოფი ღმრთაებრივი არსისა, იგივე პანთეიზმი (წმ. იოანე დამასკელი). სამება ღმერთის მიერ თავისი უქმნელი ენერგიები მიემართება და უკავშირდება მთელ ქმნილებას. როგორც წმ. გრიგოლ პალამა ამბობს, მარტივი არსებანი (სიცოცხლის არმქონე) ზიარნი არიან უფლის ნივთმქმნელი ენერგიისა; ცოცხალი არსებანი (ცხოველები, მცენარეები) ამგვარადვე ზიარნი არიან მისი ცხოველმყოფელი (სიცოცხლის მომცემი) ენერგიისა; ხოლო შემატებით ამისა, გონიერი არსებანი თანაზიარნი არიან მისი სიბრძნისმომნიჭებელი ენერგიისა . მხოლოდ ანგელოზები და ადამიანები მიაღწევენ და მოიპოვებენ განღმრთობას, თანაზიარებას მის განმაღმრთობელ ენერგიასთან (წმ. გრიგოლ პალამა: წერილები). უფალმა პირველად შექმნა სულიერი, უხილავი სამყარო, რომელიც მოიცავს ურიცხვ და აღურაცხელ ანგელოზებს და შემდეგ მატერიალური სამყარო, რომელიც ხილული მისი სიტყვის მეშვეობით გახდა. უკანასკნელ, მან შექმნა კაცი, გვირგვინი შესაქმისა, რომელიც, როგორც წმ. იოანე დამასკელი ამბობს, არის ნაზავი ხილული და უხილავი არსისა. მსგავსადვე წმ. გრიგოლ პალამა აღწერს ადამიანს, როგორც "უფროსი (მთავარი) მცირე (პატარა) სამყაროში". ადამიანური ბუნება არ შექმნილა ბრძანებით, როგორც დანარჩენი ხილული და უხილავი ქმნილებანი, რომელთათვისაც უფალმა "თქუა და იქმნნეს, თავადმან ამცნო და დაებადნეს" (ფს. 33. 9). კაცის შესაქმნელად სამების სამივე ყოვლადუწმიდესმა პირმა ერთობით განაცხადა: "ვქმნეთ კაცი ხატებისაებრ ჩვენისა და მსგავსებისაებრ." (დაბადება 1. 26). ამიტომ უფალმა და შემოქმედმა თავად მოიღო მტვერი მიწისაგან და შექმნა სხეული და შთაბერა მის ნესტოებს "სული სიცოცხლისა", ესე იგი ღმრთაებრივი მშვენება, წყალობა და ნეტარება, თავისი უქმნელი განმაღმრთობელი ენერგიები. ასე, ამგვარად ადამინმა შეიძინა "უმეტესი ცხოვრებისა" (იოვანე 10. 10), უმეტესი, ვიდრე სხვა რაიმე ქმნილებათა; ესე იგი მისი შვილება. წმ. გრიგოლ პალამა ამბობს, რომ "ხატი" ადამიანისა უფრო უმაღლესია ვიდრე "ხატი" ანგელოზებისა. მხოლოდ ერთი, ადამიანის სული არის გონიერებითა და მოაზროვნეობით, მეტყველებითა და სიცოცხლის სულით. რადგანაც ანგელოზებს არ გააჩნიათ მატერიალური სხეული, მათ არ აქვთ სიცოცხლის (მაცოცხლებელი) სული, რომლითაც მოეცემა სიცოცხლე სხეულთან შეერთებულს, როგორც ადამიანებს აქვთ" (წმ. გრიგოლ პალამა: წერილები, 38-39 თ,). შესაქმე საიდუმლოა ადამიანისათვის; საიდუმლო, რომელიც გარემოიცავს უფლის შემოქმედებით და განგებულებით მყოფობას სამყაროში, რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს მის ღმრთაებრივ სიდიადეს. ადამიანს აქვს უნარი შეაღწიოს ამ საიდუმლოში, განიმსჭვალოს მისით და ჩაწვდეს სიყვარულს, ყოვლადბრძნულ და განსაკუთრებულ განგებას უფლისას თავისივე ქმნილებისათვის. ამდენად, მას შეუძლია ამოირჩიოს სიცოცხლე მარად და განუშორებლად უფალთან თანაზიარობასა და ერთობაში, მადლობდეს და ადიდებდეს მას მხოლოდ, რომელიც თავისი უხვი სიყვარულის გამო, მისცემს მას ყველაფერს და განსაკუთრებულად თავის განღმრთობას, ესე იგი თავის "მსგავსებას". ქრისტეანული ანთროპოლოგიის თანახმად, ადამი, პირველი კაცი, იმყოფებოდა სამოთხეში, მიცემული ჰქონდა მცნება, რომ "დაემუშავებინა და დაეცვა ის" და ემთავრა მთელ მატერიალურ ქმნილებაზე "თავისუფლებით". იმისთვის, რომ შეენარჩუნებინა ფრიად საჭირო სასოება შემოქმედ უფალზე, ადამიანს მიეცა აკრძალვა; კერძოდ არ ეჭამა გარკვეული ხის ნაყოფი, რათა გამოცდილიყო მისი თავისუფალი ნება. ადამმა, როგორც თავისუფალმა არსებამ, არ დაიმარხა ეს მცნება და, როგორც ღმრთისმეტყველ იტყვის, "წინაპრებმა შესცოდეს" ანუ "დაეცნენ". მრავალი ახსნა-განმარტებაა მოცემული თუ, რამ გამოიწვია ადამიანის დაცემა. ერთი ყველაზე გამორჩეული განმარტება, რომელიც თანხმობაშია პატრისტიკული ტრადიციისა, არის წმ. ირინეოს ლიონელისა. იგი ამოწმებს, რომ ადამი იყო ჩვილის მსგავსი, რომელიც იმყოფებოდა სამოთხისეულ წესრიგში, რათა გაზრდილიყო სრულწლოვანებამდე მისი თავისუფალი ნების გამოწრთობით. შემდგომად მისი შექმნისა, ადამიანი უნდა ამაღლებულიყო, გაზრდილიყო (ზრდასრულობას მიეღწია), გაემრავლებინა და მოეპოვებინა სულიერი სიძლიერე სანამ განდიდდებოდა თავისი განღმრთობის მეშვეობით. თუმცა, ის მოტყუვდა და არასწორად იმოქმედა. ამის გამო მიეცა მას სინანული, როგორც საშუალება სამოთხეში დასაბრუნებლად. ეს იყო ის, რაც არ მიეცათ "დაცემულ ანგელოზებს", რომელნიც დემონებად იქცნენ; იგივე განსაკუთრებულად ბოროტი და ცბიერი/მზაკვარი არსებები. დაცემის შემდეგ, წინაპრები, ადამი და ევა, შემოსილ იქმნენ "ტყავის სამოსლით" (დაბადება 3. 21); მარტივად, რომ ვთქვათ ხრწნილებით, მოკვდავობით და ცარიელი ვნებებით: შიმშილით, წყურვილით, ძილითა და ტკივილებით (აღნიშნული ისე არ უნდა გავიგოთ, რომ - ჭამა ან სმა დაცემის შედეგია, არამედ: შიმშილი, წყურვილი და ა.შ.). მათი სულიერი ძალები განიბნივნენ. "ხატება" დაიმცრო, შეიბღალა, როგორც ჩირქმოცხებული და ადამიანის სულიერი ენერგია, რომლითაც იგი უქმნელ განმაღმრთობელ ენერგიას ერთობაში შედიოდა, შეიზღუდა და მოუქნელი გახდა. ამგვარად, ღმრთაებრივი მშვენება და სიდიადე, როგორც განმაღმრთობელი საბოძვარი, ჩამოშორდა მას მანამ, სანამ ადამიანი კვლავ მოიხსენებს და მოუხმობს მას სინანულით. მონანიება ადამიანის თავისუფალი ნების ქმედებაა; ეს უკანასკნელი კი მას ხელუხლებლად დარჩა. ახლა კი მოვიყვანოთ კათოლიკური (ლათინთა) და პროტესტანტული შეხედულებანი დაცემის შესახებ. კათოლიკებს სჯერათ, რომ დაცემის შემდეგ ადამიანი განიძარცვა "ხატებისაგან", რადგან დაკარგა ის ზებუნებრივი (შექმნილი) მშვენება და სიდიადე, რაც მას შეეძინებოდა ღმრთისაგან "მსგავსების" მისაღწევად. ასეთი ლოგიკა ჭარბადაა წამოწეული დასავლურ თეოლოგიურ და სოციალურ წრეებში. პროტესტანტებს, მეორე მხრივ მიაჩნიათ, რომ დაცემის შემდეგ ადამიანური ბუნება - ისევე, როგორც "ხატება" - მთლიანად და სრულად გაუკუღმართდა და განირყვნა. ამდენად ისინი ემხრობიან წინაპირობას "აბსოლუტურ და სრულ ფატალიზმზე, იგივე ბედისწერაზე". დაცემამ ადამიანისა, რომელიც "შესაქმის გვირგვინი" იყო, გამოიწვია დაცემა მთლიანი ქმნილებისა, რომელიც უკვე "თანა-კუნესის და თანა-ელმის (წვალობს, მშობიარობს) მოაქამდე" (რომაელთა 8. 22). ასე გვისხსნის ამ მთავარ სწავლებას ჩვენი ეკლესია, რის მიხედვითაც ქმნილება განიხილება მთლიანობაში, რომელიც ამჟამად მიმართულია გზად სრულყოფისა და განღმრთობისა; ადამიანიც და ბუნებაც ერთობლივად. ადმიანი და ბუნება არ განსხვავდებიან შესაქმის შედგენილობით. ამიტომ ადამიანის მოვალეობაა შეინარჩუნოს სწორი და პატიოსანი (კეთილი) ურთიერთობა სხვა დანარჩენ ქმნილებასთან. ის ფაქტი, რომ ადამიანი დაცემულ მდგომარეობაში რჩება სახიფათოდ უხანგრძლივებს სამყაროს მსგავსსავე მდგომარეობაში გაძლებას. ამგვარად ადამიანი ხელს უწყობს ბუნების გაუკუღმართებას, შერყვნას, დამახინჯებასა და დეგრადაციას. ამიტომ, დაცემა იყო დამახინჯება და გაუკუღმრათება არა მხოლოდ ადამიანისა - მდგომარეობითად და მორალურად - არამედ ამავდროულად თავისივე გარემოსიც. აქედან გამომდინარე, პიროვნებას, რომელსაც უწმინდური გული აქვს სხვა ადამიანთა მიმართ ისე იქცევა, რომ ემსახურება თავის ვნებებს და მოქმედებს არასწორად, მტრობით, ცოდვიანად და საზიანოდ ბუნების მიმართ, მისი ბოროტად გამოყენებითა და შეურაცხჰყოფით. თავად ქრისტე აცხადებს: "რამეთუ შინაგან გულისაგან კაცთაჲსა გამოვლენან გულის-სიტყუანი ბოროტნი, მრუშებანი, სიძვანი, პარვანი, კაცის-კლვანი, ანგაჰრებანი და უკეთურებანი, ზაკუვანი, არაწმიდებანი, თუალ-ბოროტებანი, გმობანი, ამპარტავანებანი, უგუნურებანი" (მარკოზისა 7. 21-22). ადამიანის გული სავსეა ვნებებით, რადგან იგი არ იბრძვის სათნოებებისათვის, არც უფლის მცნებებს ემორჩილება. წმ. გრიგოლ პალამა ხაზს უსვამს: "გონება, რომელიც წინააღმდგომია ღმრთისა ხდება ან პირუტყვული ან დემონური; ადამიანი, მოაჯანყე, წინააღმდეგ ბუნების კანონზომიერებისა, საზღვარს არ უდებს თავის გართობასა და სიამოვნებას" (წმ. გრიგოლ პალამა: ჰომილიები). ამბა დოროთე ამბობს, რომ ჩვეულებრივ სინდისი განსაზღვრავს პიროვნების კავშირსა და ურთიერთობას სხვებთან, და ამავდროულად დანარჩენ ქმნილებასთანაც. ამიტომ თავის ჰომილიაში სინდისის შესახებ, ის ამბობს: "მართალი სინდისის ქონა ქმნილების/მატერიის მიმართ ნიშნავს იმას, რომ არასოდეს ბოროტობს, არ ამახინჯებს და არ აფუჭებს არაფერს, არც ღუპავს და ანადგურებს, არც უარყოფს და უკუაგდებს მას" (ამბა დოროთე: ასკეტიკური ნაშრომები, III მოძღვრება). დღესდღეობით ჩვენ მივაღწიეთ ისეთ დონეს, ისეთ სიმაღლეს უგუნურებისას, ისეთი ხარისხით ნაკლებობას სინდისისა და ისეთ მოზღვავებულ მდგომარეობას აჯანყებისა და წინააღმდეგობისა, რომ მთელ კაცობრიობას - ნაწილობრივ თუ სრულად - ემუქრება ქრობა, წყვეტა და გადაშენება ბირთვული კატასტროფით, როგორც შედეგი ომისა თუ ატომური უბედური შემთხვევისა; ოზონის ფენის განლევა ჰაერში მავნე და საზიანო ნივთიერებების ზრდასა და მომატებას გამოიწვევს, იმატებს გაუდაბნოება და დაბინძურება წყლებისა.